Bjarni Bjarnason rithøvundur verður við á bókadøgunum, sum verða í Norðurlandahúsinum 23-24 november, har hann fer at siga frá og lesa upp úr føroysku týðingini av bókini Andlit. Tað verður leygardagin 23. november kl. 15.30

Skaldævisøgan “Andlit” eftir íslendska rithøvundan Bjarna Bjarnason kemur nú út á føroyskum. Søgan, sum fer fram á ymiskum pallum í Íslandi, Føroyum, Svøríki og Onglandi, er um uppvakstrarárini hjá dronginum Gullbrandi Högnason.

Andlit er ein søga um at vaksa upp flakkandi um ymsar heimar ytri sum innari. Men eru tíðirnar frá sær sjálvum, er hvør manssál fyri seg sjálva – er sjálvskapt. Tað eru korini hjá Gullbrandi Högnasyni, høvuðspersóninum í hesi bók. Hann er barn av eini íslendskari samtíð við skjótum, ósteðgandi broytingum. Tað góða, ella ið hvussu er gamla, vil dragna, er mest sum bert eitt eiti, eitt nú familja og samhaldsfesti. Samfelagið skríður alt á útsíðuni. Virðir lítið um annað enn høgligan vinning. Hvør má sæta sær, men ikki endiliga sínum.

Í mergjaðum, glottkendum brotum verða uppvakstrarárini hjá Gullbrandi Högnasyni lýst frá tí hann er óviti í hálvfjerðsárunum, til hann sum ungur maður fram undir aldarskiftið, roynir at fóta sær sum rithøvundur í Reykjavík. Høvundurin tekur lesaran við á eina ferð gjøgnum bókmentir, dreymar og rákaldan veruleika í fleiri londum: Íslandi, Føroyum, Svøríki og Onglandi. Á leiðini er høvi at hitta eina ørgrynni av fyndiga lýstum mannskepilsum, bæði kall- og kvenkyns, alt frá ljótastu djevlum og fyllibyttum til yvirjarðlig góðdýr.

Skaldævisøgan Andlit er nú týdd til føroyskt og kemur út 20. november 2013

Snevilin út at súgva rørsukur. Hetta er annar kostur enn kál.

Nú kuldin er farin at bíta, og gróðurin er hildin uppat fyri í ár, bæði vegna kulda og vantandi ljós, er ein heldur sjáldsamur gestur komin at flákra millum teldurnar á Gramar. Talan er um ein firvald, helst ein snjófiðrildi (Pieris rapae).

Sambært bókini Firvaldar hjá Jens-Kjeld Jensen og Hans Eli Sivertsen livir ormveran hjá hesum firvaldi av káli og rótum – plantur, sum hoyra til Brassicaceae. Eitt sum plantur sum hoyra til Brassicacea eru kendar fyri, er at tær ikki hava mycorrhiza (gagnligar soppar í planturótum), so helst er okkara jólagestur komin á skeivt stað, tí her í húsinum kanna vit mycorrhiza.

Tíðin er eisini skeiv, tí hesin firvaldur byrjar tíðliga um várið at nørast, so hann kann leggja egg í nýggju kál-, radisu- og rótaplanturnar. Ikki er vanligt at síggja teir eftir oktober.

Jólagesturin hevur tveir prikkar á ovara veingi, og hetta merkir, at talan er um eina hon.

Aðrastaðni verður hetta slagið mett sum eitt skaðadjór vegna larvurnar sum spilla avgrøðina av kál- og rótaplantum. Í Føroyum er hetta slag ongantíð skrásett uttandura, einans innandura. Heldur ikki eru nakrar skrásetingar um hann hevur volt nakran skaða á avgrøði. Hetta bendir á, at tey fiðrildi, sum eru skrásett, eru innflutt saman við onkrari matvøru.

Væl kann hugsast, at okkara jólagestur er komin við einum vistfrøðiligum hvíttkáli, innflutt úr Danmark, sum var komið inn um dyrnar stutt frammanundan at vit løgdu til merkis fiðrildi.

Hesir firvaldar finnast eisini í Hetlandi, og her verður roknað við, at teir eru innsløddir onkuntíð undir seinna veraldarbardaga. Hóast teir ikki fjølgast líka nógv sum longur suðuri, so elva til teir nakað av skaða á avgrøðina. Hetta er ein ábending um, at hetta slag møguliga kann fáa fótin fyri seg her eisini.

Fyri at Gramar ikki skal vera atvoldin til at hesin firvaldur fær høvið at gerast atvoldin til eitt vánaligt rótaár, hevur hann nú fingið bústað í einum glasi við ríkiligum av vistfrøðiligum rørsukri. Firvaldafrúan sær út til at trívast væl.

Snevilin ringdur saman. Stóru eyguni síggjast væl.

Enn eitt lagasavn eftir Marianne Clausen er komið. Almenn framløga í Norðurlandahúsinum fríggjadagin 24. august 2012, kl. 19.30.

Í bókini eru øll tey føroysku skjaldur, sum til hevur borið at fingið fatur á. Nógv av hesum eru síðan 1902 sungin inn á fonograf og bond, og burtur úr hesum tilfari hevur Marianne valt 331 løg, sum hon hevur skrivað í nótum.

Við hesum verki hevur Marianne Clausen givið Føroya fólki eitt savn av skjaldrum, sum einki annað Norðurland kann bjóða síni tjóð. Tey søvn, sum eru aðrastaðni, fevna bert um partar av tilfeinginum, men her er alt komið við.

Á framløguni fara Wilhelmina Larsen og Kári Sverrisson at syngja skjaldur.
Bæði eru tey kend sum fremstu varðveitarar av hesum okkara forna mentanararvi.

Henda bók er tann fjórða í røðini, sum Marianne Clausen hevur lagt úr hondum við løgum, sum føroyingar í øldir hava brúkt í gleði og sorg.

Fyrsta bókin við kvæðaløgum kom í 2003. Síðan kom bókin við Kingoløgum og henni á baki bókin við løgunum, sum vit hava brúkt til danskar vísur. Við hesi útgávu av Skjaldrum, rímum og ramsum er hetta verk lokið. Tey, sum áhuga hava fyri føroysku løgunum, hava nú fingið eitt mið, sum tey kunnu troyta so leingi fólk liva í hesum landi.

Eins og í øllum hinum trimum bókunum er eisini her eitt yvirlit yvir upptøkufólk, eins og eitt yvirlit yvir tey, sum sungið hava, eru komin við í bókina við myndum. Av tí at hetta er tann síðsta bókin, er eisini gjørt eitt heildaryvirlit yvir øll tey, sum hava lagt rødd til í øllum fýra bókunum og tær broytingar, sum eru hendar síðan 2003, eru tí komnar við.

Eisini henda bókin hevur ein fródligan inngang, og til tess at útlendingar skulu fáa at vita hvussu ótrúligt bragd føroyingar hava gjørt við at varðveita fornu løgini, er føroyski teksturin týddur til enskt eins og í hinum trimum bókunum.

Bókin er 257 síður, og er innbundin. Hon hevur huldisliga kápumynd eftir Trónd Patursson. Útgevari er forlagið Stiðin.

Tiltakið er alment

Nógv fólk var samankomið til hátíðarhaldið niðri í Áartúni.

Sera stórur áhugi var fyri hátíðarhaldinum í Áartúni, tá standmyndin av áarstovubrøðrunum Hans Andriasi og Janusi varð avdúkað, og sannur veitslurómur var, hóast rættiliga tíðliga á degi (hátíðarhaldið byrjaði kl. 11).

Heðin Mortensen heldur røðu.

Tað var ikki sørt at folk vóru í ólavsøkuhýri, hóast enn eru 10 dagar til ólavsøkan alment verður sett, og nevndi Heðin Mortensen, borgarstjóri, eisini sum tað fyrsta, at ætlanin er at Áartúnið skal verða ein virkin pallur í ólavsøkuni. Hetta sæst eisini aftur í ólavsøkuskránni, sum síðsta hond verður løgd á í løtuni.

Eftir avdúkingina. Eyðun Eliasen sæst her ytst til vinstru, síðani Heðin Morensen, Beinta Háberg, sum avdúkaði standmyndina, og longst til høgru Tórmóður Djurhuus, ið umboðaði ættarbandið til Áarstovufólkini.

Tað er Eyðun Eliasen sum hevur staðið fyri at tekna túnið, og tey hava lagt seg eftir at fáa túnið at rigga í útsjónd, men eisini at fáa folk at steðga á, og seta seg niður á stabbarnar. Hugleiða um lívið og tess fasur.

Hesa góðu løtuna sum hátíðarhaldið vardi, vísti tað seg sum at børnini beinanvegin tóku túnið til sín, og høvdu hug at seta seg bæði á sokkulin hjá standmyndini, og á kantin til sjálvt túnið – tað bar til hesa løtuna, tí ongin ferðsla var.

Túnið tykist rigga væl, og eftir ætlan: børnini hugnaðu sær í góða veðrinum, og smæddust ikki at seta seg mitt fyri, meðan Tórmóður Djurhuus greiddi frá um Áarstovufólkini.

Kring túnið er leysir smásteinar – her hevði verið gott samsvar við umhvørvið við træhúsum við flagtekju, um túnið heldur var kringsett av einum grønum geira.

Gips inni og bronsa úti.

Tað er Beinta Háberg sum hevur latið standmyndina stoypa eftir eini gipsmynd, sum Janus Kamban gjørdi umleið 1980. Gipsmyndin stendur inni í Áarstovu, sum er matstova ið húsast í gamla Vertshúsinum, ella Hotel Djurhuus, sum tað eisini var nevnt.

Tey høvdu gjørt nógv burturúr hátíðarhaldinum, m.a. fingu fólk smáar koppar við flógvum røstum kjøti og eplamorli, og høvi var at heilsa uppá bæði býráðslimir, og ikki minst gevaran Beintu Háberg.

Beinta Háberg og Ingvør Nolsøe.

Tað fyrsta tú renir teg í tá tú kemur út á Heystframsýningina er ein gipsmynd av Palla Gregoriussen, ið stendur fremst í eini røð av andlitsmyndum eftir Hans Paula Olsen. Av teimum fýra høvdunum, sum eru á framsýningini, er henda av Palla tann einasta, sum er av einum persóni, ið hvørki hevur verk við sjálvur á hesi framsýning, ella hevur tætt samband við listafólkið.

Sjálvur var Palli til staðar, tá framsýningin læt upp, so her er eitt høvi at samanbera útgávuna hjá Hans Paula Olsen við originalin.

Listaverkini hjá Palla eru annars ikki so fá. Hann er meistarin, ið er kendur út um landoddarnar fyri sínar sínar bygningar, og hann hevur gjørt tekningar til fleiri bøkur, bæði við tekningum við føroyskum motivum, útlendskum motivum, fyri ikki um at tala stórfingna verkið um føroysku kirkjurnar. Forlagið í Støplum hevur givið flestu bøkurnar hjá Palla út.

Kari Roarsdóttir hevur gjørt bókling við nøkrum av sínum málningum og vatnlitsmyndum. Í einum stuttu teksti greiðir Kari frá sínari bakgrund sum teknari og listakvinna. Myndirnar í bókini fevna um árini 1985-2010. Kari hevur havt nakrar framsýningar í Føroyum og í Noregi, og hon hevur undirvíst í myndlist á kvøldskúlanum í Havn.

Bókin fæst við at venda sær til Kari Roarsdóttir við telduposti: kariroarsdottir@yahoo.com

Forlagið í Støplum gevur bókina út.

Ær og lomb

Náttúrumynd

Í bókini “Gagnligt lív” (á donskum “Organiseret liv“) lýsir William Smith sera væl Michael Kvium, og hevur eisini eina frálíka tulking av myndevnunum. Vit geva Williami orðið:

[See image gallery at gramar.stovu.net] Eitt kór av misháttum skapningum, hokin, nakin og bundin saman hond við hond við stórum bindum, geylaði sítt misljóðandi harmaljóð eftir skoðaranum. Teir óhugnaliga vanskaptu kropparnir reistu eitt skurrandi resonans fyri misljóðinum. Munnarnir stóðu tambaðir upp til tóman, og eyguni vóru vend beinleiðis móti áskoðaranum, gløðandi tóm og úttamponerað í tí dýriska brølinum. Teir stóru, hálsstuttu kropparnir vóru andstyggiligir og ótespiligir. Høvdini við teimum ósamsvarandi smáu pan-oyrunum rendu seg fram og boygdu seg móti bringuni sum fyri at fáa tann ljótasta klangbotnin fram. Hárloysið gjørdi nakinleikan beinleiðis viðbreknan. Kropparnir hingu í einum svørtum, diffusum substansi, og aftanfyri hómaðist kulissan – mannaheilin við síni sjúku tilvitsku sat uttan fyri kropparnar. Sjálvt ikki tann ringasti demensurin frelsti tað pínda sinnið.

Louisiana hevði várframsýning við teimum mest markantu verkunum hjá Michael Kvium.

„Set eina trachealtupu niður ígjøgnum barkan á teimum, so hevur tú myndina av, hvussu tað er at vera leinkjaður í ein respirator,“ segði Magnus. Lisbeth nøtraðist.

Í salunum var savnaður ein fjølbroyttur hópur av fólki í marglittum klæðum og ymiskum lívsáskoðanum, men tey ágangandi myndevnini elvdu til næstan somu reaktiónir. Áskoðararnir vórðu tvingaðir at hyggja at føðing og deyða, burturskotran og avnoktan. Myndevnini lýstu lagnufelagsskapin: føðing og deyða og ego-tilvitskuna sum hægsta ella lægsta felagsnevnara í tilveruni. Millum ekstremini í tilveruni gekk menniskjan í síni verð av skisofrenum mótsetningum. Útviklingurin var farin av sporinum, hevði mist tamarhaldið og meining. Hann hevði kryplað grundleggjandi tørv og lívsbragd til pínligan tabu, ið noyddi psykiatarar, psykologar, prestar og aðrar sálarhirðar at arbeiða yvir. Men myndevnini eggjaðu til forvitni, tað ómettandi forvitnið hjá menniskjanum og trongdina til at skoða tað óvanliga og burturskotraða. Áskoðarin fór frá hugnámi til hugnám við einum kulsandi varhuga av at hyggja inn í seg sjálvan. Hann skoðaði abortar, ið vóru viðgjørdir í formalini og sá fostur, sum vóru løgd í føðslusuppu, har tey flutu, avbyrgd í hylki, sum komatøsar rúmdarverur. Hann sá reivabørn við alspentum brái, hangandi í nalvastrongum, sum hvurvu í tóman. Mannaheilar, ið lógu nektaðir og óvardir uttan á skøltunum, stórir og upptúsnaðir av paranoidum hugmyndum. Tey hjálparleysu gomlu og tey hjálparleysu reivabørnini vóru bæði ræðandi og hugtakandi. Millum tær ræðuligu lýsingarnar hingu fotografiskt detaljerað málarí av kvistaðum, blóðigum mannalimum. Tinganaest. Hvør høgdi likamslutir av? Hvat vórðu teir brúktir til? Og hvør brúkti teir? Vóru tinganaest reflektiónir av ráðaloysinum millum organtransplantatiónir og kannibalismu? Kvium provokeraði og skakaði, men læt skoðaran sjálvan tulka myndevnini.

Fólk gingu fram við myndunum, innhugsin og tigandi. Tað áleypandi ljóðið kom frá fótunum. Føturnir lógu lítilsmettir undir refleksunum. Fólk steðgaðu framman fyri myndirnar og hugdu at heildini í frástøðu. Men av tí at fólk ræddust tann boðskapin, sum heildin lýsti, fóru tey nærri, so at heildin upploystist fyri teimum. Tey hugdu í staðin at detaljunum, studeraðu penslastrokini og teknikkin sum so.

Streymurin av framsýningargestum gekk í einum skipaðum mynstri. Tey fóru beinleiðis til Kvium-framsýningina. Tá ið tey vóru mett av ræðuleika, fóru tey fram við góðum, gomlum kenningum, ið áttu síni føstu pláss: Jorn, Picasso, Pedersen, Giacometti, Heerup, Jørgensen. Kringsett av teimum gomlu, etableraðu meistarunum, skuldu teir yngru upplivast.

Mett av ávirkan fóru tey svong inn á kafeteriuna á savninum. Her sótu tey og drukku kaffi ella kakao og ótu kringlu ella fransbreyð við osti. Tey svangaru ótu dagsins vistfrøðiligu føði, og meðan tey ótu og drukku, hugdu tey at tí kunstiga listaliga menniskjanum.

Lisbeth tók sær tykni av skurðgudadyrkanini hjá fólki, og hon var rættiliga hugtikin av ósamsvarinum millum tað tilvitaða sjónska og tað óatkomuliga lyndiseykenni við hesi dyrkan. Hattarnir, sólbrillurnar, hárflætturnar, teir kanellittu og teir fjøðurvondu yvirfrakkarnir, tey lokaðu andlitini úr steini ella gummi, kropsskeltini uttan á teimum svørtu rullikragatroyggjunum. Nasaringarnir – allir teir lutirnir, sum menniskjuni brúktu til at avbyrgja seg frá fjøldini upp á tann mest eyðsýnda mátan.

Magnus fekk sær heitt kakao og skons við briuosti og sólber. Hann setti krússið á gipsið og seyg kakao undan tí svalliga rómanum. Hann fekk ikki brúkt høgra undirarm fyri gipsinum. Lisbeth fekk sær kringlu afturvið tenum. Hon rætti seg brádliga upp.

„Har kemur Lühne kriminalkommiserur!“

„Er tað soleiðis, hann sær út.“ Magnus hugdi forvitin at tí eldra manninum við faksavøkstrinum, ið stóð og skimaðist eftir einum plássi at seta seg. Hann hevði bakkan høgt upp fyri seg.

„Hann líkist mest einum savnsvørði, hvat man hann ætla okkum?“

Lisbeth reisti seg og veitraði. Lühne bar eygað við hana og setti kós ímóti borðinum hjá teimum.

„Eg var um at missa vónina um at finna tykkum og eitt stað at sita.“ Tivaði hann. Tey fingu lag á koppar og talerkar. Lühne hevði keypt sær kaffi og tveir bitar av toskanskum sáldbreyði við osti.

Magnus rætti honum vinstru hond, Lühne rætti honum høgru.

„Vit báðir hava ikki heilsast, men eg skilji, at tú kennir Lisbeth.“

„Vit skiftu nøkur fá orð, tá ið tú vart innlagdur á Ríkishospitalinum.“

Lisbeth legði uppí:

„Tú vildi so gjarna hitta okkum her á Lousiana. Hví tað og hví júst her?“

„Hava tit sæð Kvium-framsýningina?“

„Ja.“

„Og hvat dámar tykkum hana?“ Lühne hugdi uppum kopparondina at teimum.

„Hvussu meinar tú? Soleiðis listaliga, ella hvat myndaevnini hava at siga okkum?“

Lühne setti koppin frá sær og breiddi hendurnar út.

„Allur hasin devulskapurin, hann sleingir í gronina á tær kann ikki annað enn ávirka teg onkusvegna.“

[See image gallery at gramar.stovu.net]

Magnus segði:
„Eg havi sjáldan sæð nakað so avskapað og ótýdligt. Hann so at siga pallsetur okkara innastu dulsmál. Harðskap, blóðskemd, skemdarfaringina av mannakroppinum, likamslutum – gøgnum. Meinfýsni.“

Lühne nikkaði alsamt at tí Magnus segði:

„Hansara ráskapur er so nærlýstur, at hvørki tann professjonelli ella frítíðarhyggjarin eru í iva um, hvat hann hevur í hyggju at siga okkum: næstakærleikin umskiftur við blindari narsissismu. Hin miskunnsami samariubúgvin skotraður burtur av tí kensluleysa farisearanum.“

„Hugsar tú um Vilhelm Davidsen?“ spurdi Magnus.

„Um hann og okkum, ið eru vorðin ófræls av skálkavirksemi hjá honum og hansara líkum, okkum, ið fáa lagt nøkur ár afturat lívskeiðinum við rændum gøgnum.“

Magnus rodnaði av argilsi:
„Var hetta orsøkin til, at vit skuldu hittast á hesum staðnum – at tú kundi læra uppá okkum um læknavísindini, ið hava nóg mikið í sær sjálvum?“

Eina løtu øktist fjarleikin teirra millum. Magnus var uppøstur og hevði ikki bindindi. Lisbeth brúkti tøgnina til at dyrka hug sín at eyðmerkja fólk. Hon hevði fýra høvuðsbásar, samsvarandi teimum fýra lyndisløgunum, at seta fólk í, og harafturat ein til tey sjálvglaðu og ein til tey sjálvstýnandi.

Sí myndir frá framsýningini her!

Nú hava okkara kundar harumframt møguleika at brúka hesar løtur til at styrkja seg, tí nú er eitt vælveruøki komið beint við Gramar.

Parkeringsviðurskiftini eru kanska ikki so framúr góð, tí aloftast eru øll parkeringsplássini upptikin í vanligari skrivstovutíð. Verður hugsað um heilsuna, so er jú gott at ganga, og verður eisini hugsað um umhvørvið, so er uppaftur betri at ganga.

Vit á Gramar ætla okkum bæði at bjóða kundum okkara at brúka nýggja vælveruøkið, og at brúka tað sjálvi.

Í myndasavninum er sýning við myndum frá tá vælveruøkið á Glaðsheyggi alment varð tikið í nýtslu. Gramar fer við hesum at takka Tórshavnar Býráð fyri tiltakið.

Sí myndasavnið við myndum frá tiltakinum á Glaðsheyggi her.

Stjørnan stendur fyri eini kostkanning sum varð gjørd í 1981-1982, og har mett varð at fólk eta 4,4 kg av tvøsti um árið. Okkurt bendir á, at henda kanning ikki rættiliga stendur mát við tøku grindanøgdina.

Reyði ringurin vísir, at tøka nøgdin av tvøsti var góð 10 kg í 2010 í mun til knøpp 4 kg í 2009. Sostatt er minkingin í tøku grindanøgdini kanska ikki so stór sum grafurin í grindatilmælinum tykist benda á.

Reyða strikan vísir tilmældu 3 kg, ið Heilsufrøðiliga Starvsstovan grundar sítt tilmæli á. Ásannast má, at tað so at siga ikki kemur fyri, at føroyingar eta so lítið av grind, sum tilmælt verður. Og so als ikki, um havt verður í huga hvat eigur at vera í boksum og kaggum, um okkurt einstakt ár kemur við lítið av grind, sum t.d. í 2008, tá ongin grind var.

Vanligt er, at tað er næstan líka nógv av spiki sum av grind. Grafarnir her vísa bara grindanøgdir, men spikmyndin hevði verið heilt tann sama. Av spiki skulu bert etast 0,6 kg um árið fyri hvønn persón – skal tað haldast, so  má  nógv beinast burtur.

Í grindatilmælinum sæst eisini, hvussu nógvir hvalir løgdu beinini, men heldur ikki her er 2010 tikið við. Grafurin tá 2010 er við sær soleiðis út:

Nakað tað sama mynstur sum fyri nøgd av tvøsti fyri hvønn íbúgva, við tað at fleiri hvalir løgdu beinini í 2010 enn í 2009.

Ein útrokning sum Heilsufrøðiliga Starvsstovan tó ikki hevur gjørt, er at meta um talið av skinnum í mun til talið av hvalum. Hetta sigur nakað um støddina av hvalinum. Tey sum arbeiða við dálking av grindahvali eru komin fram til, at longri ein hvalur er, meira dálkaður kann roknast við at hann er.

Ganga vit út frá, at ein hvalur sum telur fleiri skinn eisini er størri og longri enn ein hvalur sum telur færri skinn, og samstundis rokna við at størri hvalir eru meira dálkaðir enn minni hvalir, so gongur skeivan veg. Sigast skal tó, at eg havi ikki fingið eftirkannað tølini hjá Hagstovuni, um tey t.d. hava broytt skrásetingina nakrantíð.

Tey nýggjastu tølini sum eru til taks viðvíkjandi dálkingini eru tó mest gjørd av ungum hvalum, so helst ber ikki til at staðfesta nakað her. Ein áhugaverdur spurningur kundi tó eisini verið, um hvalirnir eru vorðnir størri nú heimurin er vorðin heitari – men hetta fer helst alt at verða kannað í PhD verkætlan um dálking í grindahvali, sum júst er farin av bakkastokki.

Í mun til listabókina, ið er skrivað av Michael Wivel, so hevur kosttilmælið um at eta grind ongan høvund, men Heilsufrøðiliga Starvsstovan stendur sum útgevari. Kosttilmælið frá 1998 hevur sama útgevara, men tá vóru eisini Landslæknastovnurin og Arbeiðsheilsustovnurin við. Í 2008 komu Landslæknastovnurin og Arbeiðsheilsustovnurin við síni endaligu niðurstøðu, at grind er ikki mannaføði. Heilsufrøðiliga Starvsstovan valdi ikki at vera við í tí tilmælinum, men er nú langt um leingi komin við sínum egna tilmæli, sum í høvuðsheitum heldur fast við tilmælið frá 1998, við tí broyting at í staðin fyri at tilmæla at eta grind 1-2 ferðir um mánaðin, so verður nú tilmælt at eta grind 1 ferð um mánaðin.

Alkoholtilmæli og grindatilmæli

Fyri skjótt nógvum árum síðani kom eitt tilmæli frá heilsumyndugleikunum um at konufólk í mesta lagi skulu drekka 14 lítlar um vikuna. Tóktist rættiliga einfalt, og summi fólk fataðu hetta sum at tað var í fínasta lagi at drekka allar 14 snapsarnar í senn. Og kanska onkur eisini roknaði seg fram til, at um viðkomandi drakk 14 snapsar fríggjakvøld, og 14 snapsar leygarkvøld, so helt hon seg tó til heilsutilmælið um hon síðan einki drakk í 2 vikur eftir hetta. Og um nú bert varð drukkið eina ferð um mánaðin, so kundi hon drekka 56 snapsir í einum – á denn lukka!

Alkohol er eitt eitur sum kann skaða kroppin á ymsan hátt, serliga um nøgdin verður ov stór. Tí hava heilsumyndugleikarnir seinni ásett, at vit – bæði kvinnur og menn – ongantíð skulu drekka meira enn 5 snapsar í senn, og ikki meira enn 14 ella 21 um vikuna, alt eftir kyni.

Kyksilvur er eisini skaðiligt, men í mun til alkohol gongur munandi longri tíð áðrenn kroppurin sleppur av við kyksilvurið. Tí skal ansast serliga væl eftir ikki at fáa eina støðugt høga nøgd av kyksilvur í kroppin, men ansast skal eisini eftir ikki at fáa eina bráðfeingis eitring. Tí verður av flestu heilsumyndugleikum sagt, at vit mugu ikki eta meira enn 1,6 µg av kyksilvur um vikuna fyri hvørt kg sum vit viga. Henda nøgd er ta hægsta, nakar heilsumyndugleiki mælir til, meðan t.d. í USA verður mælt til minni enn helvtina, nevniliga 0,7 µg. Heilsufrøðiliga Starvsstovan hevur brúkt hægsta markvirði sum er tøkt, nevniliga 1,6 µg. Umroknað til ein miðalpersón á 70 kg merkir hetta, at vit sambært Heilsufrøðiligu Starvsstovuni kunnu eta 112 µg av kyksilvur um vikuna (svarar til 14 snapsar, sí dømið við snapsinum) uttan at fáa sjónlig mein av hesum.

At rokna seg til umbiðið úrslit

Við at lesa nýggja tilmælið um at eta grind er fullkomiliga greitt, at arbeitt hevur verið fram ímóti ávísum úrsliti. Eisini sæst, at Starvsstovan er fullgreið yvir treytirnar sum galda fyri slíkt arbeiði, men hevur í summum førum valt at broyta hesar treytir, fyri at fáa roknistykkið at ganga upp.

Fyrsta fortreyt, sum eisini stendur skrivað í galdandi lógum í Føroyum, og sum HS umsitur, er, at í einum kg av matvørum má ongantíð vera meira enn 1 mg av kyksilvur. Hóast hetta, so verður staðfest, at í grind eru 2 mg/kg í miðal.

Onnur fortreyt sigur, at fólk mugu ikki eta størri nøgd av kviksilvuri enn tað sum svarar til 1,6 µg fyri hvørt kilo, tey viga, um vikuna. Hetta hevur HS umroknað til, hvussu nógv kann etast um mánaðin.

Sostatt roknar Heilsufrøðiliga Starvsstovan seg fram til, at av tí at grind í miðal hevur 2 mg av kyksilvur í hvørjum kg av tvøsti, so ber til hjá okkum at eta ein hampiligan grindadøgverða 1 ferð um mánaðin, uttan at fara uppum størstu nøgdina, ið vit kunnu tola. Skál!

Ósamvar við galdandi lóg

Nýggja tilmælið frá HSF mælir til, at fólk eta 500 µg av kyksilvuri um mánaðin, men taka ikki atlit til mynd 1 í tilmælinum, sum vísir, at hvalir hava verið kannaðir sum høvdu yvir 9 µg/kg tvøst, ella 4.5 ferðir so nógv sum miðalvirðið sum HS roknar við. Tá so eisini verður havt í huga, hvussu grindabýtið fer fram, har einstøku partarnir eru av sama hvali, so er greitt, at tey óhepnu, sum fáa burturav nevnda hvali, fáa eina rúgvu av illa dálkaðum døgverðum, og verða útvið 5 ferðir so dálkað, sum tey sum fingu ein miðal dálkaðan hval.

Hetta má vera á markinum til brot á lógina um matvørur, ið eigur at verja brúkaran móti eitran, og sum HFS eisini umsitur.

Eitt kosttilmæli uttan trygdargeira

Í tilmælinum verður greitt frá, hvussu slík markvirði vanliga verða sett. Greitt verður frá um nøgdina, har eingi skaðilig árin eru skrásett (NOAEL). Síðani greiða tey frá, at fyri at verja veikastu fólkini, so verður einans ein fimtapartur ella tíggjundapartur av hesi skaðiligu nøgd góðtikin í mannaføði. Út frá hesum trygdarkrøvum er ein nevnd (JECFA) undir alheims heilsustovnunum WHO og FAO komin til, at hægsta talið av tí nøgd av kyksilvuri, sum kann góðtakast at fólk eta, er 1,6 µg fyri hvørt kg, tey viga. JECFA hevur mett, at við kyksilvuri er ein trygdarfaktorur uppá 6,4 nóg mikið, ella við øðrum orðum, at eta fólk 10,24 µg av kyksilvuri fyri hvørt kilo tey viga, so eru tey uppi á eini nøgd sum gevur árin.

Sambært kosttilmælinum gevur ein døgverði við 250 g av tvøsti einum 70 kg persóni 7,1 µg fyri hvørt kg kropsvekt. Men tað er bara rætt um tey eta av einum miðal hvali. Eru tey óheppin og fáa part av einum bara eitt sindur meira enn miðal dálkaðum hvali, t.d. 3 mg, so fáa tey so mikið kyksilvur niður í seg, at tey eru omanfyri markvirðinum av, at eingi árin kunnu koma. Og fáa tey part í einum illa dálkaðum hvali, t.d. 9 mg, so fáa tey, sum eitt eyka krydd, yvir 30 µg fyri hvørt kg kropsvekt, ella meira enn 4 ferðir ta nøgd, ið heilsustovnar meta kunnu geva árin.

Umrokning frá vikunøgd til mánaðarnøgd

Sambært altjóða reglum skal tolda nøgdin av kyksilvuri verða nevnd í µg fyri hvørja viku.

Her eru heilt greiðar reglur fyri, hvussu fram skal farast, og brúkt verða tvey fyribrigdi (PTWI og PTMI):

PTWI er galdandi toldar vikuligar nøgdir (provisional tolerable weekly intake), og verður brúkt til tungmetall, sum finnast í mati, og sum ikki slepst undan, og sum hópa seg upp í mannakroppinum. Hesi tungmetall eru serliga at finna í grindatvøsti.

PTMI er galdandi toldar mánaðarligar nøgdir (provisional tolerable monthly intake). Hesi verða brúkt til dálkandi evni, ið brúka sera langa tíð um at minka í mannakroppinum, t.d. dioxin og PCB, ið eisini eru í hópatali í grindahvali, men heldur seg til feittvevnaðin, t.d. spikið.

Tann tilráðing, ið HS nýtir í sínum útrokningum, hava tey sambært tilmælinum funnið í eini frágreiðing frá 2003, ið eisini staðfestir, at talan møguliga verður um at broyta útrokningarnar fyri kyksilvur frá PTWI til PTMI.

Í 2006 var viðmælda nøgdin frá 2003 staðfest uttan nakrar broytingar. Eisini varð nevnt, at kanska høvdu umleið 2 ferðir størri nøgdir enn tey viðmæltu 1,6 µg onga ávirkan á nervalagið hjá vaksnum fólkum, men framvegis eru barnakonur, fostur og smábørn sera útsett.[i]

Spurningurin er so, um tað ger nakran mun, hvørt brúkt verða vikulig ella mánaðarlig virðir. Hesin spurningur hevur verið frammi, eisini innan JECFA, ið sum sagt ikki vildu broyta vikuliga tilmælið til mánaðarligt. Eitt annað dømi er cadmium, sum júst JECFA í 2010 broytti til at verða roknað eftir mánaðarligum nøgdum heldur enn vikuligum, men sum evropeiski matvørustovnurin EFSA seinni vrakaði, fyri at verja brúkaran.[ii]

Og tað er ikki av ongum, at vit ikki skulu eta stórar nøgdir av eitri í senn. Verður hugsað um ávirkanina av alkoholi, um vikuliga nøgdin verður drukkin í einum, so er sjónligt, at talan er um eitring. Vísindaliga verður eisini mett, at størri vandi er í at eta døgverðar við nógvum kyksilvuri sjáldan, enn at eta somu nøgd regluliga, hetta hóast nøgdin av kyksilvuri er tann sama.[iii]

Sostatt rillar sjálvt grundarlagið undir útrokningunum í nýggja tilmælinum at eta grind frá Heilsufrøðiligu Starvsstovu, um endamálið var at tryggja vanliga borgaranum móti eitran.

Kyksilvur er eisini í øðrum mati

Heilsufrøðiliga Starvsstovan ger vart við, at hetta kosttilmælið bert tekur støði í grind. Hetta tykist eitt sindur løgið, tá føroyingar skulu eitast at vera eitt tað fólkaslag sum etur mest av fiski, og at allur matur úr sjónum er fongdur við kyksilvurdálking.

Serliga er tað rovfiskur sum kann hava nógv kyksilvur í sær. Í øðrum londum verður tí strembað eftir at fáa fólk at eta minni av rovfiski og meira av øðrum fiski, tí ásannað verður, at so mikið nógv av góðum evnum eru í fiski, at fyrimunirnir eru munandi fleiri enn vansarnir.[iv]

Í Føroyum verður leitað eftir fyrimununum av at eta grind!

Eitt frámæli

Umframt kyksilvur so eru nógv onnur skaðilig evni í grind og spiki, sum so at siga ikki slepst av aftur við, og hevur nýggjasta granskingin víst, at hesi evni, saman við stóru nøgdini av kyksilvuri, elva til nógvar og álvarsligar sjúkur, og tí kunnu heilsumyndugleikar ikki viðmæla longur at eta grind.

Tann stovnur, sum eigur at tryggja føroyingum, at vit ikki verða sjúk av at eta mat, kemur við einum tilmæli um at eta heilsuskaðiligan mat. Men øll, sum duga at lesa, síggja, at í veruleikanum er hetta eitt frámæli.

Tórshavn 17. juni 2011

Erla Olsen