Stjørnan stendur fyri eini kostkanning sum varð gjørd í 1981-1982, og har mett varð at fólk eta 4,4 kg av tvøsti um árið. Okkurt bendir á, at henda kanning ikki rættiliga stendur mát við tøku grindanøgdina.

Reyði ringurin vísir, at tøka nøgdin av tvøsti var góð 10 kg í 2010 í mun til knøpp 4 kg í 2009. Sostatt er minkingin í tøku grindanøgdini kanska ikki so stór sum grafurin í grindatilmælinum tykist benda á.

Reyða strikan vísir tilmældu 3 kg, ið Heilsufrøðiliga Starvsstovan grundar sítt tilmæli á. Ásannast má, at tað so at siga ikki kemur fyri, at føroyingar eta so lítið av grind, sum tilmælt verður. Og so als ikki, um havt verður í huga hvat eigur at vera í boksum og kaggum, um okkurt einstakt ár kemur við lítið av grind, sum t.d. í 2008, tá ongin grind var.

Vanligt er, at tað er næstan líka nógv av spiki sum av grind. Grafarnir her vísa bara grindanøgdir, men spikmyndin hevði verið heilt tann sama. Av spiki skulu bert etast 0,6 kg um árið fyri hvønn persón – skal tað haldast, so  má  nógv beinast burtur.

Í grindatilmælinum sæst eisini, hvussu nógvir hvalir løgdu beinini, men heldur ikki her er 2010 tikið við. Grafurin tá 2010 er við sær soleiðis út:

Nakað tað sama mynstur sum fyri nøgd av tvøsti fyri hvønn íbúgva, við tað at fleiri hvalir løgdu beinini í 2010 enn í 2009.

Ein útrokning sum Heilsufrøðiliga Starvsstovan tó ikki hevur gjørt, er at meta um talið av skinnum í mun til talið av hvalum. Hetta sigur nakað um støddina av hvalinum. Tey sum arbeiða við dálking av grindahvali eru komin fram til, at longri ein hvalur er, meira dálkaður kann roknast við at hann er.

Ganga vit út frá, at ein hvalur sum telur fleiri skinn eisini er størri og longri enn ein hvalur sum telur færri skinn, og samstundis rokna við at størri hvalir eru meira dálkaðir enn minni hvalir, so gongur skeivan veg. Sigast skal tó, at eg havi ikki fingið eftirkannað tølini hjá Hagstovuni, um tey t.d. hava broytt skrásetingina nakrantíð.

Tey nýggjastu tølini sum eru til taks viðvíkjandi dálkingini eru tó mest gjørd av ungum hvalum, so helst ber ikki til at staðfesta nakað her. Ein áhugaverdur spurningur kundi tó eisini verið, um hvalirnir eru vorðnir størri nú heimurin er vorðin heitari – men hetta fer helst alt at verða kannað í PhD verkætlan um dálking í grindahvali, sum júst er farin av bakkastokki.

Talan er um at viðgera spurningin um umhvørviseitur heldur enn sjálvt grindadrápið, og hvussu fatanin er av gransking í hesum høpi. Hesar greinar fara at koma so við og við fram til Ólavsøku.

Í mun til listabókina, ið er skrivað av Michael Wivel, so hevur kosttilmælið um at eta grind ongan høvund, men Heilsufrøðiliga Starvsstovan stendur sum útgevari. Kosttilmælið frá 1998 hevur sama útgevara, men tá vóru eisini Landslæknastovnurin og Arbeiðsheilsustovnurin við. Í 2008 komu Landslæknastovnurin og Arbeiðsheilsustovnurin við síni endaligu niðurstøðu, at grind er ikki mannaføði. Heilsufrøðiliga Starvsstovan valdi ikki at vera við í tí tilmælinum, men er nú langt um leingi komin við sínum egna tilmæli, sum í høvuðsheitum heldur fast við tilmælið frá 1998, við tí broyting at í staðin fyri at tilmæla at eta grind 1-2 ferðir um mánaðin, so verður nú tilmælt at eta grind 1 ferð um mánaðin.

Alkoholtilmæli og grindatilmæli

Fyri skjótt nógvum árum síðani kom eitt tilmæli frá heilsumyndugleikunum um at konufólk í mesta lagi skulu drekka 14 lítlar um vikuna. Tóktist rættiliga einfalt, og summi fólk fataðu hetta sum at tað var í fínasta lagi at drekka allar 14 snapsarnar í senn. Og kanska onkur eisini roknaði seg fram til, at um viðkomandi drakk 14 snapsar fríggjakvøld, og 14 snapsar leygarkvøld, so helt hon seg tó til heilsutilmælið um hon síðan einki drakk í 2 vikur eftir hetta. Og um nú bert varð drukkið eina ferð um mánaðin, so kundi hon drekka 56 snapsir í einum – á denn lukka!

Alkohol er eitt eitur sum kann skaða kroppin á ymsan hátt, serliga um nøgdin verður ov stór. Tí hava heilsumyndugleikarnir seinni ásett, at vit – bæði kvinnur og menn – ongantíð skulu drekka meira enn 5 snapsar í senn, og ikki meira enn 14 ella 21 um vikuna, alt eftir kyni.

Kyksilvur er eisini skaðiligt, men í mun til alkohol gongur munandi longri tíð áðrenn kroppurin sleppur av við kyksilvurið. Tí skal ansast serliga væl eftir ikki at fáa eina støðugt høga nøgd av kyksilvur í kroppin, men ansast skal eisini eftir ikki at fáa eina bráðfeingis eitring. Tí verður av flestu heilsumyndugleikum sagt, at vit mugu ikki eta meira enn 1,6 µg av kyksilvur um vikuna fyri hvørt kg sum vit viga. Henda nøgd er ta hægsta, nakar heilsumyndugleiki mælir til, meðan t.d. í USA verður mælt til minni enn helvtina, nevniliga 0,7 µg. Heilsufrøðiliga Starvsstovan hevur brúkt hægsta markvirði sum er tøkt, nevniliga 1,6 µg. Umroknað til ein miðalpersón á 70 kg merkir hetta, at vit sambært Heilsufrøðiligu Starvsstovuni kunnu eta 112 µg av kyksilvur um vikuna (svarar til 14 snapsar, sí dømið við snapsinum) uttan at fáa sjónlig mein av hesum.

At rokna seg til umbiðið úrslit

Við at lesa nýggja tilmælið um at eta grind er fullkomiliga greitt, at arbeitt hevur verið fram ímóti ávísum úrsliti. Eisini sæst, at Starvsstovan er fullgreið yvir treytirnar sum galda fyri slíkt arbeiði, men hevur í summum førum valt at broyta hesar treytir, fyri at fáa roknistykkið at ganga upp.

Fyrsta fortreyt, sum eisini stendur skrivað í galdandi lógum í Føroyum, og sum HS umsitur, er, at í einum kg av matvørum má ongantíð vera meira enn 1 mg av kyksilvur. Hóast hetta, so verður staðfest, at í grind eru 2 mg/kg í miðal.

Onnur fortreyt sigur, at fólk mugu ikki eta størri nøgd av kviksilvuri enn tað sum svarar til 1,6 µg fyri hvørt kilo, tey viga, um vikuna. Hetta hevur HS umroknað til, hvussu nógv kann etast um mánaðin.

Sostatt roknar Heilsufrøðiliga Starvsstovan seg fram til, at av tí at grind í miðal hevur 2 mg av kyksilvur í hvørjum kg av tvøsti, so ber til hjá okkum at eta ein hampiligan grindadøgverða 1 ferð um mánaðin, uttan at fara uppum størstu nøgdina, ið vit kunnu tola. Skál!

Ósamvar við galdandi lóg

Nýggja tilmælið frá HSF mælir til, at fólk eta 500 µg av kyksilvuri um mánaðin, men taka ikki atlit til mynd 1 í tilmælinum, sum vísir, at hvalir hava verið kannaðir sum høvdu yvir 9 µg/kg tvøst, ella 4.5 ferðir so nógv sum miðalvirðið sum HS roknar við. Tá so eisini verður havt í huga, hvussu grindabýtið fer fram, har einstøku partarnir eru av sama hvali, so er greitt, at tey óhepnu, sum fáa burturav nevnda hvali, fáa eina rúgvu av illa dálkaðum døgverðum, og verða útvið 5 ferðir so dálkað, sum tey sum fingu ein miðal dálkaðan hval.

Hetta má vera á markinum til brot á lógina um matvørur, ið eigur at verja brúkaran móti eitran, og sum HFS eisini umsitur.

Eitt kosttilmæli uttan trygdargeira

Í tilmælinum verður greitt frá, hvussu slík markvirði vanliga verða sett. Greitt verður frá um nøgdina, har eingi skaðilig árin eru skrásett (NOAEL). Síðani greiða tey frá, at fyri at verja veikastu fólkini, so verður einans ein fimtapartur ella tíggjundapartur av hesi skaðiligu nøgd góðtikin í mannaføði. Út frá hesum trygdarkrøvum er ein nevnd (JECFA) undir alheims heilsustovnunum WHO og FAO komin til, at hægsta talið av tí nøgd av kyksilvuri, sum kann góðtakast at fólk eta, er 1,6 µg fyri hvørt kg, tey viga. JECFA hevur mett, at við kyksilvuri er ein trygdarfaktorur uppá 6,4 nóg mikið, ella við øðrum orðum, at eta fólk 10,24 µg av kyksilvuri fyri hvørt kilo tey viga, so eru tey uppi á eini nøgd sum gevur árin.

Sambært kosttilmælinum gevur ein døgverði við 250 g av tvøsti einum 70 kg persóni 7,1 µg fyri hvørt kg kropsvekt. Men tað er bara rætt um tey eta av einum miðal hvali. Eru tey óheppin og fáa part av einum bara eitt sindur meira enn miðal dálkaðum hvali, t.d. 3 mg, so fáa tey so mikið kyksilvur niður í seg, at tey eru omanfyri markvirðinum av, at eingi árin kunnu koma. Og fáa tey part í einum illa dálkaðum hvali, t.d. 9 mg, so fáa tey, sum eitt eyka krydd, yvir 30 µg fyri hvørt kg kropsvekt, ella meira enn 4 ferðir ta nøgd, ið heilsustovnar meta kunnu geva árin.

Umrokning frá vikunøgd til mánaðarnøgd

Sambært altjóða reglum skal tolda nøgdin av kyksilvuri verða nevnd í µg fyri hvørja viku.

Her eru heilt greiðar reglur fyri, hvussu fram skal farast, og brúkt verða tvey fyribrigdi (PTWI og PTMI):

PTWI er galdandi toldar vikuligar nøgdir (provisional tolerable weekly intake), og verður brúkt til tungmetall, sum finnast í mati, og sum ikki slepst undan, og sum hópa seg upp í mannakroppinum. Hesi tungmetall eru serliga at finna í grindatvøsti.

PTMI er galdandi toldar mánaðarligar nøgdir (provisional tolerable monthly intake). Hesi verða brúkt til dálkandi evni, ið brúka sera langa tíð um at minka í mannakroppinum, t.d. dioxin og PCB, ið eisini eru í hópatali í grindahvali, men heldur seg til feittvevnaðin, t.d. spikið.

Tann tilráðing, ið HS nýtir í sínum útrokningum, hava tey sambært tilmælinum funnið í eini frágreiðing frá 2003, ið eisini staðfestir, at talan møguliga verður um at broyta útrokningarnar fyri kyksilvur frá PTWI til PTMI.

Í 2006 var viðmælda nøgdin frá 2003 staðfest uttan nakrar broytingar. Eisini varð nevnt, at kanska høvdu umleið 2 ferðir størri nøgdir enn tey viðmæltu 1,6 µg onga ávirkan á nervalagið hjá vaksnum fólkum, men framvegis eru barnakonur, fostur og smábørn sera útsett.[i]

Spurningurin er so, um tað ger nakran mun, hvørt brúkt verða vikulig ella mánaðarlig virðir. Hesin spurningur hevur verið frammi, eisini innan JECFA, ið sum sagt ikki vildu broyta vikuliga tilmælið til mánaðarligt. Eitt annað dømi er cadmium, sum júst JECFA í 2010 broytti til at verða roknað eftir mánaðarligum nøgdum heldur enn vikuligum, men sum evropeiski matvørustovnurin EFSA seinni vrakaði, fyri at verja brúkaran.[ii]

Og tað er ikki av ongum, at vit ikki skulu eta stórar nøgdir av eitri í senn. Verður hugsað um ávirkanina av alkoholi, um vikuliga nøgdin verður drukkin í einum, so er sjónligt, at talan er um eitring. Vísindaliga verður eisini mett, at størri vandi er í at eta døgverðar við nógvum kyksilvuri sjáldan, enn at eta somu nøgd regluliga, hetta hóast nøgdin av kyksilvuri er tann sama.[iii]

Sostatt rillar sjálvt grundarlagið undir útrokningunum í nýggja tilmælinum at eta grind frá Heilsufrøðiligu Starvsstovu, um endamálið var at tryggja vanliga borgaranum móti eitran.

Kyksilvur er eisini í øðrum mati

Heilsufrøðiliga Starvsstovan ger vart við, at hetta kosttilmælið bert tekur støði í grind. Hetta tykist eitt sindur løgið, tá føroyingar skulu eitast at vera eitt tað fólkaslag sum etur mest av fiski, og at allur matur úr sjónum er fongdur við kyksilvurdálking.

Serliga er tað rovfiskur sum kann hava nógv kyksilvur í sær. Í øðrum londum verður tí strembað eftir at fáa fólk at eta minni av rovfiski og meira av øðrum fiski, tí ásannað verður, at so mikið nógv av góðum evnum eru í fiski, at fyrimunirnir eru munandi fleiri enn vansarnir.[iv]

Í Føroyum verður leitað eftir fyrimununum av at eta grind!

Eitt frámæli

Umframt kyksilvur so eru nógv onnur skaðilig evni í grind og spiki, sum so at siga ikki slepst av aftur við, og hevur nýggjasta granskingin víst, at hesi evni, saman við stóru nøgdini av kyksilvuri, elva til nógvar og álvarsligar sjúkur, og tí kunnu heilsumyndugleikar ikki viðmæla longur at eta grind.

Tann stovnur, sum eigur at tryggja føroyingum, at vit ikki verða sjúk av at eta mat, kemur við einum tilmæli um at eta heilsuskaðiligan mat. Men øll, sum duga at lesa, síggja, at í veruleikanum er hetta eitt frámæli.

Tórshavn 17. juni 2011

Erla Olsen

Seinastu tíðina hevur regluliga verið at frætt um bygningar sum hava trupulleikar av blámusoppi, og tað vísir seg, at fólk eru ikki heilt álvulig við fyribrigdið. Flestu halda seg vita, at blámusoppur er nakað sum fólk gerast sjúk av. Vanliga fatanin er helst, at er ein bygningur fongdur við blámusoppi, so er at sleppa sær úr bygninginum sum skjótast.

Tað kann vera skilagott. Havast skal tó í huga, at

• blámusoppur er ein heilt nattúrligur partur av okkara nærumhvørvi
• hýggj á gomlum breyði, frukt og skerpikjøti er blámusoppur
• vanliga er meira blámusoppur úti enn inni

Í bygningum verður vanliga hugsað um vatnskaðar sum kunnu elva til, at blámusoppur fer at nørast í váta byggitilfarinum. Blámusoppur er ikki tað besta fyri sjálvt tilfarið, men harumframt so kunnu hesir soppar lata frá sær bæði sporar og ymisk loftevni, summi eitrandi, sum serliga fólk við astma hava ampar av.

Summi av hesum loftevnum hava ein eyðkendan modnaroyk, sum altíð er ein ábending um at trupulleikar eru av soppi. Men tað er ikki altíð at soppar kunnu luktast.

Tær loysnir sum tikið verður til her í Føroyum tykjast í stóran mun vera at leita eftir vatnskaðum og bøta um hesar trupulleikar. Og onki er at ivast í, at um og tá hetta ber til, so er hetta besta loysnin. Havast má tó í huga, at trupulleikar kunnu eisini standast av soppum, sum ikki hava samband við nakran vatnskaða, og tó kunnu teir geva fólki við astma trupulleikar. Sostatt kunnu trupulleikarnir halda fram, hóast ábøtur eru gjørdar á bygningin.

Tær kanningar sum kunnu gerast eru vanliga:

1. taka burtur sjónligan blámusopp og endurbøta
2. finna fram til krógvaðan blámusopp og endurbøta
3. máta ymisk evni í dusti og luft, so sum endotoxin, sporar og ávís sukurevni
4. kanna hvørjir soppar eru til staðar

Ber til at loysa trupulleikan við at fremja punkt 1 og 2 omanfyri, so er sloppið. Heldur trupulleikin fram, so er vert at umhugsa at fara undir punktini 3 og 4, ið kunnu geva ábending um, hvørt tað er soppur trupulleikin er av (punkt 3) og um so er, at kanna um nøkur soppasløg eru til staðar, sum vit vita kunnu elva til ovurviðkvæmi og astma.

Vita vit hvat soppaslagið er, ber eisini til at finna fram til hvussu hann livir og nørist. Hóast vit hava lyndi at halda, at allir blámusoppar liva á sama hátt, so er tað ikki so, tí soppar eins og flestu aðrar verur hava onkra føði, sum teir trívast best við. Hetta er so ein annar máti at finna fram til, hvaðani trupulleikin stavar.

Gramar Gransking hevur ta útgerð sum skal til at kanna blámusopp eftir lívfrøðiligum leisti. Vit mæla tó til fyrst at brúka byggitekniska leistin og kanna um nakrar vatnskaði er, og hvørt nakað sæst til blámusopp.

Blámusoppur, ella hýggj, á breyði. Ofta verður tosað um blámusopp tá soppur sæst á byggitilfari, men vanligar matvørur verða sagdar at vera hýggjuskotnar. Fyribrigdið er neyvt tað sama.

Nógv hevur verið at frætt um blámusopp í seinastuni, og fatanin hjá nógvum er, at hetta er ein sera áleypandi vera. Sannleikin er, at blámusoppar eru alneyðugir – uttan hesar soppar hevði ikki verið livandi her á fold. Teirra uppgáva er at gera deytt tilfar aftur til mold, so at nýggjar verur kunnu fáa gagn av tilfeinginum.
Einasti trupulleikin er, at vit ikki taka atlit til sopparnar tá bygt verður.
Tilfarið sum vit eru farin at nýta er t.d. skjóttvaksandi trø og spønplátur. Hetta er alt slíkt tilfar sum hóskar seg væl til hópframleiðslu, men tíverri hevur tað onga náttúrliga verju móti blámusoppi. Harvið er sera lætt hjá blámusoppinum at sleppa framat føðsluni, og um bara eitt sindur av fukti er til staðar, so stórtrívast blámusopparnir.

Nógvar hava sendingarnar verið um teir hóttandi blámusopparnir, men einasti miðilin sum hevur spurt hvat blámusoppur er fyri nakað, og hvaðani hann kemur, er Barnaútvarpið.
Elin á Rógvi hevði sett sær fyri at gera eina viku við sendingum um fyribrigdi sum vóru frammi í miðlunum, men sum í nógvum førum hvørki børn ella vaksin skilja bakgrundina fyri. Hetta vóru spurningar um trupulleikarnar í Miðeystri, um pengar, og um blámusopp.

Elin á Rógvi setti Erlu Olsen nakrar spurningar um blámusopp. Sendingin varð send 18. mars 2011:

BU_180311

Sostatt loyvdi Gramar sær at søkja um stuðul til keyp av útgerð. Henda umsókn var dagfest 15. september 2010. Hetta var meðan tað enn gekk væl hjá Eik, ella ið hvussu so er undan 24. september, tá Landsstýrið varð kunnað um at eginpeningurin hjá Eik var horvin, og undan 30. september, tá Eik fór undir Fíggjarligt Støðufesti.

Vit hava fingið svar:

Vit skulu boða frá, at Eik Grunnurin, sum Vísindagrunnurin er partur av, hevur verið í eini tilgongd, sum nú er endað í konkurs. Tískil kann stuðul ikki játtast úr Vísindagrunninum og umsókn tygara kann tíverri ikki gangast á møti.

At umsóknin ikki kundi gangast á møti var ikki óvæntað. Men harmiligt er tað, at stuðulsmøguleikarnir fækkast. Vónandi tekur nýggi eigarin av Eik stig til at gera ein nýggjan Vísindagrunn, samfelagnum at frama.

Krøvini til dokumentatión økjast so hvørt sum tøknin verður betri. Hetta er mynd av soppi sum liggur uttanfyri eina heilt fína grasrót. Tikin við mikroskopi.

Upprunaligu íslendsku hundarnir vóru bara morreyðir.

Føroyingar hava ikki nakra skráseting um hundasløg. Man nakað vera eftir av gomlum hundasløgum í Føroyum?

Her eru Erla Olsen frá Gramar og Anna Guðrun Thórhallsdóttir frá Landbúnaðaruniversitetinum í Hvanneyri.

Myndasavnið frá hesi ferð vísir myndir frá Húsafelli, har so at siga einki bit er. Á myndunum sæst, hvussu nógv ber eru at fáa, serliga heiðabláber og krákuber. Spurningurin er, um fleiri ber vóru at síggja í Føroyum, um seyðabitið var minni.

Sí myndasavnið frá Húsafelli í 2009 her.

Føroyskir arbuskul soppar tykjast at vera rættiliga viðkvæmir fyri høgum hita, og bert nakrir heilt fáir tykjast vera førir fyri at gera sopparót um hitin er 25°C ístaðin fyri 15°C. Tá hugsað verður um møguligar veðurlagsbroytingar kann hetta fáa stóran týdning fyri vøksturin.